Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΤΗΝ ΑΤΤΑΛΗ ΕΥΒΟΙΑΣ

Γράφει: Νικόλαος Σπ. Καρατζάς
Ιστορικός – Αρχαιολόγος

Η περιοχή της Μεσσαπίας διαθέτει αρκετούς αρχαιολογικούς χώρους και αρχαιολογικά μνημεία, τα οποία οι περισσότεροι πολίτες του Δήμου Μεσσαπίων – Διρφύων αγνοούν. Κάθε χωριό διαθέτει ένα σύνολο μνημείων, το οποίο είτε έχει αφεθεί στην μοίρα του χρόνου είτε λαμβάνει μια βραχυπρόθεσμη προστασία από συντηρητές της αρχαιολογικής υπηρεσίας.

Ένας ναός, ο οποίος κοσμεί τη Μεσσαπία και ενισχύει την ιστορία του τόπου της Άτταλης είναι: ο Άγιος Νικόλαος. Ο ναός βρίσκεται περίπου 10χλμ βορειοανατολικά των Ψαχνών, στο χωριό της Άτταλης και χρονολογείται στη Βυζαντινή περίοδο. Ο ναός δε σώζεται πλήρης καθώς μεγάλα τμήματα του καταστράφηκαν κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο ναός είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, φέρει εξωτερικές διαστάσεις 14,80μ. x 11,50μ., χωρίς τον εξωνάρθηκα. Τα στηρίγματα του τρούλου είναι τμήματα τοιχών ή επιμήκεις πεσσοί και έχουν σχήμα Τ. Μεταξύ αυτών σχηματίζεται απολύτως τετράγωνος χώρος, εντός του οποίου εγγράφεται ο τρούλος.

Ο χώρος του Ιερού φέρει τριμερή διαμόρφωση με ημικυκλικές εσωτερικές αψίδες και τρία από αυτά τα διαμερίσματα του ιερού επικοινωνούν μεταξύ τους με στενά ανοίγματα. Εξωτερικά οι αψίδες είναι πολυγωνικές, τετράπλευρες των παραβημάτων και επτάπλευρη η κεντρική στο άνω τμήμα της τοιχοδομίας.

Ο νάρθηκας έχει ενιαίο χώρο σε όλο το πλάτος του ναού και επικοινωνεί με αυτόν μέσω τριών ανοιγμάτων, στενών προς τα πλάγια κλίτη και μεγαλύτερο το κεντρικό. Σε μεταγενέστερο χρονικό διάστημα προστέθηκε στον ναό τρίκλιτος εξωνάρθηκας, ο οποίος επικοινωνούσε με το νάρθηκα με μια κεντρική θύρα της οποίας σώζεται το μαρμάρινο κατώφλι.

Η τοιχοδομία του ναού είναι επιμελημένη και ως οικοδομικό υλικό χρησιμοποιήθηκαν παραποτάμιοι λίθοι ακανόνιστου σχήματος, χωριζόμενοι οριζόντια με δυο στρώσεις πλίνθων και καθέτως με δυο ή τρεις πλίνθους σχηματίζοντας κουφικά κοσμήματα. Οι αρμοί μεταξύ των πλίνθων είναι ισόπαχοι και εισέχουν ελαφρά.

Το δάπεδο του κυρίως ναού και του νάρθηκα καλύπτεται από μεγάλες μαρμάρινες πλάκες, όπου στις στενές πλευρές φέρει πολύχρωμα μαρμαροθετήματα και το δάπεδο του εξωνάρθηκα φέρει ερυθρές πήλινες πλάκες. Στο μέρος (in situ) βρέθηκαν η ορθογώνια μαρμάρινη βάση της Αγίας Τραπέζης, τμήμα της βάσεως της Τραπέζης της Προθέσεως και ο στερεοβάτης του τέμπλου μπροστά στο Ιερό Βήμα.

Κατά την περίοδο των ανασκαφών βρέθηκαν αρκετά τμήματα από το ναό. Βρέθηκε σχεδόν ολόκληρο το επιστύλιο του τέμπλου με τον ποικίλο διάκοσμό του, κιονίσκοι, κουλουροπυραμιδοειδή κιονόκρανα και τμήματα κιονίσκων και θωρακίων.

Ιστορικές μαρτυρίες για την ίδρυση του ναού δεν υπάρχουν. Θεωρείται καθολικό μονής, ενώ σήμερα αποτελεί μετόχι της Μονής Μακρυμάλλης των Ψαχνών. Επειδή οι ιστορικές μαρτυρίες δεν είναι αξιόπιστές δεν μπορούμε να βασιστούμε για την χρονολόγηση του ναού. Η χρονολόγηση βασίζεται στα αρχιτεκτονικά μέλη που σώζονται και στην αρχιτεκτονική μορφή του ναού. Φέρει πολλές ομοιότητες με τους πρώτους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς με τρούλο και πλησιάζει αυτούς με την τετράγωνη μορφή των τετρακιόνιων με τα ψηλά τόξα που στηρίζουν τον τρούλο.

Η χρονολόγηση του ναού είναι στα τέλη του 10ου αι. μ.Χ. ή στις αρχές του 11ου αι. μ.Χ. Την χρονολόγηση του ναού ενίσχυσε ο βυζαντινός ναός της Αγίας Τριάδος, που βρίσκεται 5χλμ. νοτιότερα του χωριού της Άτταλης, οποίος είναι κανονικός σταυροειδείς τετρακιόνιος, φέρει αρκετές ομοιότητες με τον αντίστοιχο ναό της Άτταλης και χρονολογείται στον 11ο αι. μ. Χ.

Μπορεί η χρονολόγηση να είναι προβληματική για το ναό του Αγίου Νικολάου της Άτταλης, όμως προβληματική παραμένει και η μέριμνα της πολιτείας απέναντι σε αυτό το «ζωντανό» μνημείο της περιοχής μας. Αξίζει περισσότερο ενδιαφέρον και όχι να αγνοείται εις βάρος της ιστορίας του τόπου μας…