«Άγιος Ιωάννης Καλυβίτης Ψαχνών» (του Νίκου Καρατζά)

Η Εύβοια είναι ένας καλός μέσος όρος του ελληνικού χώρου. Η αμφίβια θέση της επηρέασε και την πολιτιστική της εξέλιξη. Ο Χριστιανισμός διαδόθηκε στο νησί ήδη από τον 1ο αιώνα μ.Χ., ενώ θεωρείται πιθανό, ότι από το 300μ.Χ. υπήρχαν οι επισκοπές Ευβοίας (Χαλκίδος), Καρύστου και Πορθμού. Οι ιστορικές και αρχαιολογικές μαρτυρίες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η Εύβοια δεν κέρδισε ειδική αυτοκρατορική εύνοια και χρηματοδότηση για τη δημιουργία λαμπρών κατασκευών. Παρά ταύτα η ιδιάζουσα γεωγραφική της θέση, η επιτυχημένη εκκλησιαστική διοίκηση και ο πλούσιος σε θρησκευτικά βιώματα κόσμος των ευβοέων συντέλεσαν στη δημιουργία μια νοερής αλυσίδας περίφημων μνημείων της βυζαντινής τέχνης, διάσπαρτα σε όλο το νησί.
Στα πρώτο βυζαντινά χρόνια εκτιμάται (πιθανότατα 5ος αι. μ. Χ.) η κατασκευή της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Καλυβίτη στα Ψαχνά του σημερινού Δήμου Διρφύων Μεσσαπίων. Η Μονή πρέπει να χτίστηκε επάνω στα ερείπια αρχαιοελληνικού ναού, πιθανόν προς τιμήν του θεού Απόλλωνα. Πλήθος είναι τα αρχιτεκτονικά γλυπτά, τα οποία διασώζονται στο χώρο και πολλά άλλα έχουν χρησιμοποιηθεί ως δομικά υλικά σε δεύτερη χρήση.

Λόγω των πολλών αναστηλωτικών επεμβάσεων αλλοιώθηκε η αρχική μορφή της Μονής. Ο ρυθμός του ναού της Μονής σύμφωνα με μια κάτοψη του 10ου -11ου αι. μ.Χ. ήταν ο σύνθετος εγγεγραμμένος σταυροειδής τετρακιόνιος με τρούλο. Ενδιαφέρουσα είναι η πλαστική διάρθρωση των εξωτερικών επιφανειών των τοίχων αλλά και η τοιχοποιία, η οποία χαρακτηριζόταν για το ισόδομο πλινθοπερίκλειστο σύστημα και τα εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά γλυπτά.

Ο ναός είχε σχήμα επίμηκες και έφερε νάρθηκα στα δυτικά. Τέσσερις κίονες βρίσκονταν στο κέντρο ακριβώς του ναού, οι οποίοι με την βοήθεια τριών κυλινδρικών καμαρών στήριζαν τον κεντρικό τρούλο του ναού. Στα δυτικά του ναού σωζόταν ο νάρθηκας, χώρος που οδηγούσε στον κύριο χώρο του ναού, στην συνέχεια υπήρχε ο τετράγωνος σε σχήμα κύριος ναός, ενώ στα ανατολικά βρίσκεται το τριμερές ιερό.

Το 1245 πραγματοποιήθηκε μια ακόμη αναστηλωτική φάση, όπου και αγιογραφήθηκε (διασώζονται ακόμη αγιογραφίες στο χώρο του ιερού). Οι συνεχείς επεμβάσεις δεν επέτρεψαν τη διάσωση του μαρμαροθετημένου δαπέδου με τα πολύχρωμα μάρμαρα σε γεωμετρικά σχήματα και συνδυασμούς. Διάσπαρτα διασώζονται διακοσμημένα επιστύλια, τμήματα θωρακίων του αρχικού τέμπλου, κιονόκρανων, διακοσμημένων με πτηνά και φυτικές συνθέσεις.
Πλήθος είναι τα εντοιχισμένα γλυπτά της πρωτοβυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου που σώζονται στο καθολικό του ναού της Μονής. Αξίζει να αναφερθούν τα διακοσμημένα με οξέα φύλλα υδρόβιων φυτών και εντός κύκλου ισοσκελή σταυρό, δύο επιθήματα του παραθύρου της κεντρικής κόγχης του Ιερού (του 5ου α.), καθώς και τα εντοιχισμένα επιστύλια με διακόσμηση κύκλων συνδεδεμένων με τη μορφή ρόμβων, ένα συνηθέστατο θέμα στις γλυπτές παραστάσεις μεταξύ το 9ου έως 12ου αι.
Μικροεπισκευές κατά τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου παρατηρούνται στο ναό της Μονής, οι οποίες δεν μπορούν να χρονολογηθούν με βεβαιότητα. Σύμφωνα με την παράδοση, πιθανότατα να επισκευάστηκε από Ρώσους μοναχούς την περίοδο της Τουρκοκρατίας κατά τον 18ο αι.
Η τελευταία μεγάλη αναστηλωτική προσπάθεια πραγματοποιήθηκε τη δεκαετία του 1920 και από τότε διατηρεί την μορφή που διαθέτει ακόμη και σήμερα. Οι μικροεπεμβάσεις για την στατικότητα του ναού και τη συντήρηση των αγιογραφιών πραγματοποιούνται ακόμη και σήμερα.
Σε αυτό το μοναστήρι ασκήθηκαν πάρα πολλοί και σπουδαίοι μοναχοί, ανάμεσα στους οποίους σώζεται και το όνομα του Οσίου Δανιήλ του Στυλίτου, σύμφωνα με το συνοδικό της ορθοδοξίας που έχει συνταχθεί στο τέλος του 11ου αιώνα. Στις μέρες μας έχουν διακονήσει τον Άγιο Ιωάννη τον Καλυβίτη στο μοναστήρι αρκετές αδελφότητες με σπουδαίο έργο τόσο στη διάσωση όσο και στη διάδοση της ορθόδοξης πίστης.

Νικόλαος Σπ. Καρατζάς
Ιστορικός – Αρχαιολόγος
MΑ Κλασικής Αρχαιολογίας