«Ομηρικά έπη, τα πρώτα γραπτά κείμενα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας»
Όλοι μας λίγο ή πολύ θυμόμαστε μια χαρακτηριστική σκηνή από τα ομηρικά έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια που διδαχτήκαμε στο σχολείο. πιθανότατα είχαμε ταυτιστεί με τον Οδυσσέα, τον Αχιλλέα, τον Αγαμέμνονα ή κάποιον άλλον από τους επικούς ήρωες. Οι ηρωικές μάχες που περιγράφουν, οι περιπετειώδεις περιπλανήσεις, τα μεγάλα διλήμματα και οι συναρπαστικές αναγνωρίσεις προσώπων που έχουν να συναντηθούν χρόνια, είναι φτιαγμένες με τέτοιον τρόπο που να αιχμαλωτίζουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ακροατή ή θεατή κάθε εποχής.
Στο σημερινό μας άρθρο θα κάνουμε ένα μικρό ταξίδι πίσω στα σχολικά μας χρόνια ώστε να θυμηθούμε κάποια βασικά χαρακτηριστικά τους μαζί και με άλλα στοιχεία που ίσως δεν διδαχτήκαμε στο σχολείο.
Αν και εμείς σήμερα έχουμε συνηθίσει να διαβάζουμε τα ομηρικά έπη και να παρακολουθούμε την μεταφορά τους σε κινηματογραφικές ταινίες και θεατρικές παραστάσεις, στην αρχαιότητα είχαν δημιουργηθεί για ακρόαση. Οι μεγάλοι αφηγητές της αρχαιότητας, οι αοιδοί και έπειτα οι ραψωδοί, είχαν μόνιμοι έδρα σε κάποιο παλάτι ή περιφέρονταν από γιορτή σε γιορτή και από πανηγύρι σε πανηγύρι για να αφηγηθούν μπροστά σε μεγάλο κοινό τις θαυμαστές ιστορίες τους. Υπήρχε ένας κεντρικός πυρήνας της ιστορίας γύρω από τον οποίο ο κάθε αοιδός και ραψωδός ήταν ελεύθερος να προσθέσει τα δικά του κομμάτια. Ο Όμηρος ήταν ο πρώτος ραψωδός που απήγγειλε κρατώντας ένα ραβδί, σύμβολο ότι του είχε δοθεί ο λόγος.
Ωστόσο , κατά τη διάρκεια της τυραννίδας του Πεισίστρατου (561-527 περίπου π. Χ.) αποφασίστηκε να γίνει η πρώτη καταγραφή των ομηρικών επών. Η απόφαση αυτή πιθανότητα πάρθηκε για να αποφεύγονται οι πολλές παρεμβάσεις και υπερβολές των ραψωδών και για να λάβουν τα έπη μια σταθερή μορφή που θα συνδυάζονταν με το μεγαλείο του εορτασμού των Παναθηναίων.
Σύμφωνα με τους μελετητές, η Ιλιάδα προηγήθηκε της Οδύσσειας και γράφτηκε γύρω στο 750 π. Χ. . Θέμα της είναι η μήνις, ο θυμός του Αχιλλέα απέναντι στους άλλους Αχαιούς (Έλληνες) όσον αφορά το μοίρασμα των λαφύρων από τις μάχες, όπου θεωρεί πως τον αδίκησε ο Αγαμέμνονας αφαιρώντας του κάποια από τα λάφυρα που του είχαν παραχωρηθεί. Η υπόθεση εκτυλίσσεται σε 51 ημέρες και τελειώνει με το θάνατο του Έκτορα.
Η Οδύσσεια, που έπεται της Ιλιάδας, γράφτηκε γύρω στο 710 π. Χ. . Κεντρικός πυρήνας της είναι οι περιπέτειες του Οδυσσέα που κράτησαν δέκα χρόνια προκειμένου να γυρίσει στην πατρίδα του την Ιθάκη εξαιτίας του θυμού του Ποσειδώνα. Αναφέρεται στα γεγονότα του τελευταίου διαστήματος λίγο πριν και κατά τη διάρκεια της επιστροφής του Οδυσσέα. Η έκτασή της είναι μικρότερη από της Ιλιάδας.
Δεν είμαστε απόλυτα σίγουροι αν τα δύο έπη γράφτηκαν από τον ίδιο ποιητή, τον Όμηρο. Αν πραγματικά ισχύει κάτι τέτοιο πρέπει να έγραψε την Ιλιάδα σε νεαρή ηλικία και την Οδύσσεια σε ωριμότερη. Η Ιλιάδα είναι περισσότερο ρεαλιστικό έργο, η ηθική των ηρώων είναι πιο άκαμπτη ενώ η μοίρα και η θέληση των θεών αποτελούν νόμο απαράβατο. Στην Οδύσσεια το φανταστικό στοιχείο είναι πιο έντονο, οι ήρωες συγχωρούν πιο εύκολα και η ανθρώπινη βούληση παίζει σαφώς μεγαλύτερο ρόλο.
Υπάρχουν δύο θεωρίες για τον τρόπο συγγραφής των επών. Η αναλυτική θεωρία υποστηρίζει πως πρόκειται για μικρές ιστορίες που σιγά-σιγά ενώθηκαν αποτελώντας ένα μεγάλο ποίημα, γι’ αυτό συναντάμε κάποια κενά και ασυνέχειες στο κείμενο. Η ενιαία θεωρία υποστηρίζει πως το έργο δημιουργήθηκε όλο μαζί.
Η γλώσσα των ομηρικών επών είναι ιδιόμορφη. Δεν αποτελείται από μία μόνο διάλεκτο αλλά από διάφορες διαλέκτους που μιλούνταν ανά τον ελληνικό κόσμο. Βασική τους διάλεκτος είναι η ιωνική. Εντυπωσιακή είναι επίσης η χρήση κάποιον στερεότυπων φράσεων, των λογότυπων, που χρησιμοποιούνται κατά κόρον για να χαρακτηρίσουν πρόσωπα και καταστάσεις, όπως η ροδοδάχτυλη αυγή και η λευκοχέρα Ναυσικά. Ανάλογη είναι και η ύπαρξη στερεοτυπικών σκηνών στον τρόπο που περιγράφονται οι μάχες, οι θυσίες, η ικεσία κτλ.
Ο κόσμος της Ιλιάδας και της Οδυσσέας δεν είναι πιστή αναπαράσταση της κοινωνίας της εποχής του Χαλκού (2000-1000 π. Χ.) στην οποία αναφέρονται. Ο ποιητής κάνει μία μίξη των στοιχείων της κοινωνίας της εποχής του (8ος αιώνας π. Χ.) με τον απόηχο της εποχής των γεγονότων που περιγράφει ως τις μέρες του.
Παρά τις ίσως κάποιες ατέλειες και το αρχέγονο περιεχόμενό τους, τα ομηρικά έπη εξακολουθούν να θεωρούνται από τα πρώτα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και να είναι πρότυπα ηρωικού ήθους και γενναιότητας ως σήμερα και στο διηνεκές.