ΤΑ ΨΑΧΝΑ ΣΤΟ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ !!! (ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΨΑΧΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΟ ΓΕΩΡΓΙΟΥ)
(Ακολουθεί σπάνιο αφιέρωμα πολιτισμικός θησαυρός για τα Ψαχνά,
το οποίο μας εμπιστεύεται και γράφει ο κος Γιώργος Γεωργίου από τις Βρυξέλλες.
Τον ευχαριστούμε θερμά, αξίζει να το διαβάσετε….)
Ενας πραγματικός θησαυρός της ιστορίας των Ψαχνών με φωτογραφίες ντοκουμέντα 100 ετών αποκαλύφθηκε !!!
του Γιώργου Αντ. Γεωργίου
μόνο πρόσωπα αλλά κάτι παραπάνω αξίες, αρχές, παραδόσεις αλλά κυρίως μαρτυρούν το
ποιοι ήμασταν και που πάμε !!!
φωτογραφίες εκατό χρόνων, τις οποίες δεν είχα υπόψη μου τότε που έγραψα το
βιβλίο για τα Ψαχνά, και δεν θα μπορούσα
ούτε καν να φανταστώ, δεν το περίμενα !
Ηταν, πραγματικά, δώρο εξ ουρανού όχι
τόσο για μένα αλλά για την πόλη μας !
καλύτερης ομάδας περιηγητών που γνώρισε η χώρα, η οποία ήταν τόσο καλά οργανωμένη που είχε
και φωτογράφους που φωτογράφιζαν τοπία, και κατοίκους όπου κι αν πήγαιναν. Ενας απ΄ αυτούς που τον αποκαλούσαν μάλιστα εραστή
της τέχνης, ήταν και ο Σμυρνέος
φωτογράφος Γεώργιος Βαφιαδάκης με την
σύντροφό του στη ζωή και στις περιηγήσεις Ιριδα
Μηλιαράκη, που αγάπησαν τα
Ψαχνά τόσο, που τα επισκέφτηκαν όχι μόνοι τους αλλά με όλη την ομάδα των περιηγητών πολλές φορές !
επίσκεψης των περιηγητών, τουλάχιστον 3 φορές μία το 1924-5, μία το 1939 και άλλη μία το 1941 !!! Τέσσερες πολύ σπάνιες φωτογραφίες το
αποδεικνύουν περίτρανα αυτό και θα
μιλήσουμε γι΄αυτές πιο κάτω. Ο
Βαφιαδάκης, συμβαίνει συχνά να ξαναγυρνά μετά από χρόνια στον ίδιο τόπο.
Αυτό το συναντούμε τουλάχιστον σε 2 περιπτώσεις , όπως στη περίπτωση της
Μακεδονίας, που επισκέφτηκε δύο φορές το
1926 και το 1934 και στα Ψαχνά Ευβοίας που τα επισκέφτηκε τουλάχιστον τρεις
(δεκαετία 1920, 1939 και 1941). Προφανώς γοητεύθηκε τόσο από τα τοπία της
περιοχής, όσο και από τον χαρακτήρα των ανθρώπων !
Περιηγητική Λέσχη, ποιοι οι περιηγητές, ποια ήταν τα ιστορικά δεδομένα της
εποχής, ο πολιτισμός, η ιδεολογία που οδήγησε στην ανάπτυξη αυτού του
ακτιβισμού; Πως έφτασαν και στα Ψαχνά,
που έμεναν, τι είδαν ;
χώρα προσπαθούσε να ορθοποδήσει. Αυτό
κράτησε πολλά χρόνια, διήρκησε και όλη την περίοδο μέχρι την μεταξική
δικτατορία, με δραστηριότητα που μπορεί να εκληφθεί ως αντίδραση στην εθνική
μεμψιμοιρία και το διχασμό. Βρισκόμαστε δηλαδή στην εποχή που η αστική τάξη
ξεκινά την αναζήτηση μιας εθνικής ταυτότητας σε όλους τους τρόπους ζωής και
τέχνης. Το κίνημα λοιπόν του εκδρομισμού είναι μία από τις εκφράσεις αυτής της
αναζήτησης. Το 1929 υπάρχουν ήδη επτά φυσιολατρικά σωματεία με ενεργούς αντιπροσώπους
και στις επαρχιακές πόλεις.
σκοπούς που ανέφεραν μεταξύ άλλων ότι «σκοπός τους είναι να εμπνεύσουν στα μέλη τους
την αγάπη της φύσεως, της υπαίθρου, και της πεζοπορίας, να συντελέσουν εις την μελέτην και διαφύλαξιν των ιστορικών
της μνημείων, εις την προστασίαν και ανάδειξιν και εξωραϊσμόν των τοπίων και
των φυσικών καλλονών της….».
Ο Οδοιπορικος Σύνδεσμος που δημιουργήθηκε
το 1921 του 1920 μετονομάστηκε το 1937
σε Ελληνική Περιηγητική Λέσχη. Ο Βαφιαδάκης
με την Ιριδα ήταν από τα ιδρυτικά μέλη
του Οδοιπορικού Συνδέσμου, ενώ ο Βαφιαδάκης διετέλεσε και ταμίας του Συνδέσμου. Για να
δείξουμε τη προβολή του Οδοιπορικού Συνδέσμου και την εμβέλεια, αρκεί να
αναφέρουμε, ότι σύμφωνα με τις πηγές, σε μία από τις πρώτες εκδρομές στο Πόρτο
Ράφτη, τον Μάιο του 1923, παρευρέθησαν μεταξύ άλλων επισήμων ο Δήμαρχος
Αθηναίων, ο Υπουργός Υγείας, ο Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Εθνικής
Οικονομίας, και οι γνωστοί συγγραφείς Παύλος Νιρβάνας και Ζαχαρίας Παπαντωνίου
αποδράσεις τους, δεκαετία 1920 !
του πολιτιστικού τουρισμού (tourisme culture), που τους ονόμαζαν μάλιστα εραστές του καλού και της φύσεως, έθεσαν τις βάσεις για την ανάπτυξη του
σύγχρονου τουρισμού στην Ελλάδα. Ηταν σαν Πρέσβεις για την εποχή τους. Ανθρωποι
που είχαν προορίσει στους εαυτούς τους να ασχοληθούν με το καλό, το ωραίο αλλά
και το ωφέλιμο για την πατρίδα. Τα
Ψαχνά επιλέγεται ως τόπος περιήγησής τους όπως και η Κόρινθος, οι Μυκήνες, η Κυνουρία, Μονή Οσίου
Λουκά, τα Κύθηρα, το Μέγα Σπήλαιο, τα Καλάβρυτα, η Ολυμπία, η Πύλος, η Μεθώνη,
τα Φιλιατρά, την Ρόδο, την Σαντορίνη, την Δήλο, τον Εβρο το Μέγα Σπήλαιο, η Βυτίνα, η Μονή Τιμίου
Προδρόμου, η Καρύταινα, η Μακεδονία, η Ηπειρος και τόσες άλλες περιοχές ως και τον Νείλο στην Αίγυπτο την Ιταλία κ.α. που
ανασύρονται στο πλούσιο φωτογραφικό υλικό που υπάρχει στο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ
ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ. Ο Βαφιαδάκης
καταγράφει ακούραστος τις περιπέτειες των συνοδοιπόρων του σε συνοριακούς
σιδηροδρομικούς σταθμούς, πάνω σε ατμόπλοια, καβάλα σε μουλάρια, ή
στοιβαγμένους στην καρότσα φορτηγών.
κρατούσαν κάποιες μέρες αφού οι υψηλοί επισκέπτες έμεναν στα Ψαχνά και έκαναν
εκδρομές στη γύρω περιοχή (αυτό μαρτυρά και η φωτογραφία στο Μοναστήρι στο
Μακρυμάλλη όπως και σε άλλα Μοναστήρια όπως του Αη Γιάννη του Καλυβίτη). Η
μακρά διαδρομή προς τον Λιμνιώνα ήταν δύσκολο να καλυφθεί αλλιώς θα είχαμε και
εκεί φωτογραφίες. Στο Κριεζώτειο πάντως στην Τριάδα σίγουρα πήγαν, όπως και στην Στενή. Ηταν τέτοιο το πέρασμά τους που συγκέντρωναν
και την προσοχή και των κατοίκων, γινόταν δηλαδή πραγματικά γεγονός στην πόλη.
τότε ήταν το κεντρικό σημείο των Ψαχνών την δεκαετία του 1920, και ακόμη
πρωτύτερα. Δεν είναι ότι οι υψηλοί αυτοί περιηγητές επισκέφτηκαν το χωριό,
είναι ότι μπόλιαζαν με την στάση τους την εξωστρέφεια, την φιλοπατρία, και την
οικολογική συνείδηση, τον πολιτισμό και επικοινωνούσαν με τους κατοίκους που
ήταν τότε απομονωμένοι στις καθημερινές αγροτικές ασχολίες τους. Πρόσφεραν
δηλαδή πραγματική υπηρεσία…. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι ένα χρόνο μετά στο
ίδιο σημείο στο Δημοτικό Σχολείο των Ψαχνών γιορτάστηκαν τα 100 χρόνια από την
Ελληνική επανάσταση του 1821 και η
Δασκάλα Χρυσή παίζοντας πιάνο, που μεταφέρθηκε με αμάξι απ΄ την Χαλκίδα, ειδικά
για την εκδήλωση, τραγουδούσε με τον
κόσμο και τους μαθητές, παίζοντας εκτός από εθνικά τραγούδια και σύγχρονα ευρωπαϊκά
! Ασύλληπτος τέτοιος εορτασμός για την εποχή του !!
τους αποθανάτιζε με την μηχανή του ?
Πρώτον τα Ψαχνά, χάρις στο ΜΕΓΑ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟΝ ΥΠΝΟΥ Ο ΕΡΜΗΣ, ιδιοκτησίας ΓΕΡΟΝΤΙΤΗ, που χτίστηκε
περί το 1904, είχε για την εποχή του υψηλά, τα υψηλότερα standards για να
τους φιλοξενήσει. Δεύτερον είχαν
ενθουσιαστεί από το φυσικό κάλλος της ευρύτερης περιοχής της Μεσσαπίας, των Μοναστηριών,
της φύσης, και τρίτον και κυριότερο
είχαν εντυπωσιαστεί από τον ανοικτό χαρακτήρα, απλότητα, καλοσύνη, εργατικότητα
και αρχοντιά των κατοίκων που διακρίνονταν από τότε !!! Ο κάμπος της Μεσσαπίας και των Ψαχνών ήταν ο πιο εύφορος της Ελλάδας και ο μεγάλος τροφοδότης δύο
πρωτευουσών της Χαλκίδας και της Αθήνας. Να γιατί στην φωτογραφία, φαίνονται το 1920 στίβες από καλαμωτές ψάθινες, κόφες, που
χρησιμοποιούνταν
ο πλούσιος κάμπος. Αυτό δεν έμεινε απαρατήρητο στους περιηγητές. Αυτό ακριβώς ήθελαν να
αποθανατίσουν. Από τους γνωστους
χονδρέμπορους της περιοχής τότε ήταν ο Λένος, μεγάλος έμπορος της περιοχής και
τροφοδότης της Αθήνας. Συνεπώς στο σημείο εκείνο συγκεντρώνονταν και από άλλους
εμπόρους τα εμπορεύματα και χρησιμοποιούσαν οι τεράστιες αυτές κόφες, για να μεταφερθούν στις αγορές. Τι χρόνια
αλήθεια !!! Τι κόσμος, τι παραγωγή, τι αξίες !!
Κι
εκεί ο Βαφιαδάκης μας τιμά με τον
καλύτερο τρόπο βάζει, ότι πολυτιμότερο είχε την ίδια σύντροφο
της ζωής του την αξέχαστη αριστοκράτισσα
Ιριδα Μηλιαράκη, να φωτογραφηθεί μαζί με περιηγητές μπορεί και
κάποιους ντόπιους. Αυτό το έκαναν ο Βαφιαδάκης και η Ιριδα μόνο όπου αγάπαγαν
το μέρος και τους είχε εντυπωσιάσει !! Αυτή η φωτογραφία, μνημείο του 1924-25 είναι αποκαλυπτική και εξαιρετικά
τολμηρή για την εποχή της ! Μια γυναίκα αρχόντισσα με το καπέλο και την
ομπρελίτσα της, πραγματική αριστοκράτισσα και κομψότατη, να κάθεται στο μέσον με τόσους άντρες !!!
Αναφέρω, λοιπόν εδώ, ότι, σύμφωνα και με
τις πηγές «η ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στους φυσιολατρικούς συλλόγους τους
καθιστούσε λίκνο προοδευτισμού για τα ήθη της εποχής. Προκαλούσε μάλιστα ενίοτε
και κακεντρεχή δημοσιεύματα των πουριτανών !
1924-25 Η Ιριδα με τους περιηγητές μπροστά από το Σχολείο (φαίνονται χαρακτηριστικά τα μεγάλα παράθυρα του
Σχολείου και το στενό με το σπίτι του
Μάγερα και πιο κάτω του Ρέμπελου)
θέλει να φωτογραφηθεί μαζί τους!!! Θέλει
να αφήσει τα ίχνη της στο πέρασμά της !!!
Το κάνει με χαρά, αντιλαμβάνεστε
φαντάζομαι τις Ψαχνιώτισες από τα παράθυρα να κοιτούν κρυφά και με απορία να λένε… μαρή, πω πω, τι κάνει αυτή, σα δεν ντρέπεται να
φωτογραφίζεται με τόσους άντρες
από τα μοναδικά πορτρέτα της κομψοτάτης Ιριδας, καθρεπτιζόμενη φωτογραφία
δεκαετίας 1920
Ιριδας, η τόσο σπάνια και ιστορική για την εποχή της, και όσο περνούν τα χρόνια
εξαιρετικά πολύτιμη, ήταν και η προσφορά της στα Ψαχνά να αποκτήσουν σιγά σιγά
εξωστρέφεια και να γίνουν προοδευτικός
τόπος. Δεν είναι τυχαίο ότι λίγα χρόνια μετά θα ιδρύσουν τον πιο πρότυπο
συνεταιρισμό στην Ελλάδα την Μέλισσα και θα ρθει ο ίδιος ο Πρωθυπουργός
Γεώργιος Παπανδρέου να τον εγκαινιάσει. Οι άνθρωποι αυτοί έριξαν γόνιμο σπόρο προοδευτισμού που φύτρωσε
και έγινε καρπός Μεσσαπίας !!!
να τραβά το ίδιο θέμα σε διαφορετικές ώρες της μέρας και να αντιπαραβάλλει
τις δυό
λήψεις δίπλα-δίπλα. Να γιατί, στην άλλη φωτογραφία που ακολουθεί,
ακριβώς στο ίδιο σημείο, που πριν λίγα λεπτά είχε φωτογραφηθεί η Ιριδα στη θέση
της βλέπουμε ένα φουστανελοφόρο Ψαχνιώτη
της εποχής με ξεχωριστή αρχοντιά και λεβεντιά να φωτογραφίζεται με τους ίδιους
περιηγητές ! Κι εδώ η φωτογραφία δεν είναι τυχαία. Για να γίνει αυτό,
συγκεκριμένος Ψαχνιώτης, που είναι
αδύνατον να βρούμε την ταυτότητα, συναναστράφηκε με τους περιηγητές, μίλησε,
ήπιε, διασκέδασε μαζί τους και ευχαρίστως δέχτηκε και να φωτογραφηθεί !
δεκαετία 1920 Φωτογραφία μπροστά στο Δημοτικό Σχολείο
τίμησε ξεχωριστά τα Ψαχνά με τις φωτογραφίες του ; Γιατί ξανάρθε πολλές φορές ; Oι βιογράφοι του, λοιπόν, λένε, ότι ο Βαφιαδάκης,
άνθρωπος υψηλών προδιαγραφών και απαράμιλλου ήθους κρατούσε συνήθως απόσταση
από τους ανθρώπους, μάλλον από διακριτικότητα. Τους φωτογράφιζε μόνον όταν τους
γνώριζε και είχε αποκατασταθεί ένα είδος σχέσης μαζί τους. Είναι μετρημένες στα
δάχτυλα φωτογραφίες άγνωστων γραφικών χωρικών που συναντά. Οι εικονιζόμενοι
έχουν κάποια ιδιότητα (πανδοχέας, εστιάτορας κ.α). Ο Βαφιαράκης λοιπόν ήρθε και
ξανάρθε στα Ψαχνά γιατί αγάπησε όχι μόνο την φύση αλλά και τους
φιλοεργατικούς με φιλότιμο, μπέσα αλλά
και ξεχωριστό καλαμπούρι Ψαχνιώτες !
δεκαετία 1920 Φωτογραφία μπροστά στο Δημοτικό Σχολείο
κοινωνιολογικό ενδιαφέρον γιατί προσφέρουν το στίγμα της εποχής ζωντανά. Εκτός
από τα προφανή ενδυματολογικά και γενικότερα δεδομένα κοινωνικής συμπεριφοράς (με
συχνά αντιθέσεις, όπως ο φουστανελοφόρος με το κουστουμαρισμένο), προβάλλουν
πληθώρα στοιχείων οικιστικού, τοπογραφικού, κοινωνιολογικού ενδιαφέροντος. Η
φωτογραφία του Βαφιαδάκη εντάσσεται στην κατηγορία της λεγόμενης εκδρομικής
φωτογραφίας, είδος που άνθισε στην Ελλάδα με την εμφάνιση του κινήματος του
εσωτερικού τουρισμού και της φυσιολατρίας στη δεκαετία του 1920.
της Μεσσαπίας
από πού έρχεται ο Βαφιαδάκης και τι άνθρωπος ήταν ;
Σμύρνη το 1890. Κατάγονταν από
οικογένεια εμπόρων. Μεγάλωσε στη Σμύρνη και πήρε το 1909 το απολυτήριο από την
περίφημη Ευαγγελική Σχολή. Παράλληλα παρακολούθησε μαθήματα Λογιστικής και
Πολιτικής Οικονομίας σε Γαλλική Εμπορική Σχολή και το 1910 διορίστηκε σε
υποκατάστημα της Τράπεζας Αθηνών στη Σμύρνη. Η οικογένειά του μετακινήθηκε στην
Αθήνα το 1922, ευτυχώς σώθηκε στη Μικρασιατική Καταστροφή. Μιλούσε άπταιστα
Γαλλικά Αγγλικά και Τουρκικά. Δούλεψε ως το 1926 σε βιομηχανική εταιρεία ως
Διευθυντής Εμπορικού Τμήματος. Την ίδια χρονιά γίνεται η 1η Διεθνής Εκθεση
Θεσσαλονίκης την οποία ο Βαφιουδάκης
φωτογραφίζει με τον φακό του.
οικονομικό γεγονός κρύβονταν η φωτογραφική μηχανή του Βαφιαδάκη
πλήρη εξοπλισμό Σπανιότατη φωτογραφία !
των Ψαχνών, όπως του φωτογράφου
Βαφιαδάκη που αγάπησε τα Ψαχνά, πείθουν. Στους Δελφούς το 1939 διευθύνει ο Δημήτρης Μητρόπουλος και διόλου τυχαία
ο Βαφιαδάκης καταγράφει με το φακό του τις εκδηλώσεις. Η Ελληνική Περιηγητική
Λέσχη που μας επισκέφτηκε τρεις φορές και βάλε στα Ψαχνά, βρίσκεται πίσω από
την γέννηση των Επιδαυρίων. Το
Σεπτέμβριο του 1938 σε συνεργασία με το Εθνικό Θέατρο παρουσιάζουν την Ηλέκτρα
του Σοφοκλή, την πρώτη παράσταση του θεσμού. Ο Εθνικός Οργανισμός
Τουρισμού, γνωστός ως ΕΟΤ ιδρύεται το 1929 κατόπιν προτροπής των φυσιολατρικών
σωματείων. Το 1932 εκδίδονται τα πρώτα ημερολόγια και αφίσα του ΕΟΤ με φωτογραφίες του φιλο-Ψαχνιώτη Βαφιαδάκη !
μηχανή του !!!
Συλλογή των φωτογραφιών του το 2000 στο Ελληνικό
Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο που αποτελεί Τμήμα του Μορφωτικού Ιδρύματος της
Εθνικής Τράπεζας, οπότε και διασώθηκε.
ιστορικό πόνημα με δύο ακόμη
λόγια και ευχαριστίες. Κατ΄αρχήν
θέλω να εκφράσω την βαθιά μου ευγνωμοσύνη στον
Γεώργιο Βαφιαδάκη και την σύντροφό του Ιριδα Μηλιαράκη για το πέρασμά τους
από τα Ψαχνά αφήνοντας ανεξίτηλα τα ίχνη του προοδευτισμού και της φυσιολατρίας
τους. Ο σεβασμός και η τιμή στη μνήμη
τους θα είναι αιώνια. Δεύτερον να ευχαριστήσω τα ανήψια του Βαφιαδάκη για
την ευγενική δωρεά του σπάνιου αυτού φωτογραφικού υλικού στο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ,
διαφορετικά θα είχε χαθεί ένα τόσο
πολύτιμο ιστορικό, λαογραφικό, υλικό. Να ευχαριστήσω το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ και ιδιαίτερα την κα
Ματθίλδη Πυρλή, για την ευγενική
καθοδήγηση και υπόδειξη των πηγών για να τις
βρω και ιχνηλατήσω. Θέλω, τέλος,
να ευχαριστήσω από καρδιάς τους συνοδοιπόρους μου σε αυτή την διαδρομή
φίλους και πατριώτες Σπύρο Ραπτάρχη, Βασιλική Μπισμπικοπούλου, Δήμητρα Χειμώνα Γιώργο Τζιφή και Κυριακή Θεωδορίδου, για την βοήθεια, παρότρυνση και στήριξη αυτής
της προσπάθειας.
είναι ύψιστος όρκος, ότι θα συνεχίσω, αν και απών, να πλανιέμαι στα σοκάκια, τις αυλές, τα χωράφια,
τις εληές και τα πανέμορφα χωριά της
Μεσσαπίας, που αγάπησα και αγαπώ,
σκαλίζοντας την πλούσια ιστορία και λαογραφία του τόπου μας, ενώ θα συνεχίσω να συνομιλώ με ζωντανούς και
πεθαμένους για να ξεθάψω όλες τις πτυχές
της ιστορίας.
συναρπαστική και με γοήτευσε. Θα θελα όσο τίποτε άλλο να ήμουν στην ομάδα των
περιηγητών της εποχής του 1920, να΄χα
φωτογραφηθεί με την Ιριδα ή τέλος, τέλος να’ μουν ο φουστανελοφόρος Ψαχνιώτης της φωτογραφίας, ακόμη και με τον ρίσκο, σήμερα να μην ζω !!!
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛOΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ TOY ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ Της
ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ
Γ. Α.
ΓΕΩΡΓΙΟΥ Σελίδες από την Ιστορία του Δήμου Ψαχνών, 1997