«Ο πρωτοελλαδικός οικισμός της Μάνικας στη Χαλκίδα»

Ιστορικό ερευνών

Οι εργασίες στον πρωτοελλαδικό οικισμό της Μάνικας διεξήχθησαν ανά διαστήματα σχεδόν σε όλο τον 20^ο αι. Οι πρώτες ανασκαφές στην περιοχή έγιναν από τους αρχαιολόγους Χ. Τσούντα και Γ. Παπαβασιλείου στα τέλη του 19^ου αι. και αρχές του 20^ου αι. αντίστοιχα όταν και ήρθαν στο φως σημαντικά τμήματα του πρωτοελλαδικού νεκροταφείου της Μάνικας. Ωστόσο, η εξακρίβωση της ύπαρξης του πρωτοελλαδικού οικισμού έγινε με τις εργασίες του Δ. Θεοχάρη στα μέσα του 20^ου αι. όταν συμπεριέλαβε τη Μάνικα στην επισκόπηση προϊστορικών οικισμών και εγκαταστάσεων της Εύβοιας, έργο το οποίο εξέδωσε το 1959. Ο Θεοχάρης έδωσε το έναυσμα για τη συστηματική ανασκαφή του οικισμού, η οποία διεξήχθη τη δεκαετία του 1980 από τον Α. Σάμψων και ομάδα αρχαιολόγων. Έκτοτε και σποραδικά έως και το 2011 πραγματοποιήθηκαν σωστικές ανασκαφές λόγω της ραγδαίας ανοικοδόμησης σύγχρονων κτιρίων σε όλη την παραλιακή ζώνη της Μάνικας (Σάμψων 1983: 69-70, Μπουκάρας 2015: 185).

Γεωγραφικά, τοπογραφικά στοιχεία του οικισμού και χρονολόγηση

Ο οικισμός βρίσκεται στην παραλιακή ζώνη του βόρειου Ευβοϊκού κόλπου και πέντε χιλιόμετρα βορειότερα της πόλης της Χαλκίδας. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις πολλών ερευνητών, κάλυπτε μία ευρεία περιοχή τόσο στην ενδοχώρα όσο και στη χερσόνησο στο δυτικό τμήμα του. Ο οικισμός είναι κυρίως επίπεδος και εκτεταμένος και ανοικοδομήθηκε μεταξύ δύο πεδιάδων, του Λήλαντα και των Ψαχνών (εικ.1). Στο βορειοανατολικό τμήμα του βρίσκεται το υψηλότερο σημείο του, ένας λοφίσκος. Το ανατολικό όριο του οικισμού είναι ασβεστολιθικοί ορεινοί όγκοι. Στο νότιο τμήμα και  κοντά στο νεκροταφείο του οικισμού υπήρχε ένα ρέμα, το οποίο σε συνδυασμό με την πεδιάδα που ανοίγεται ανατολικά της Μάνικας, ανάμεσα στη Χαλκίδα και τα Ψαχνά, πιστοποιεί ότι η Μάνικα ήταν εύφορη περιοχή με πλούσιες πηγές νερού.

Στη χερσόνησο αποκαλύφθηκε τμήμα του πρωτοελλαδικού οικισμού. Εκτός από τις ανασκαφικές έρευνες επί του εδάφους, υποβρύχιες έρευνες έφεραν στο φως ένα άλλο τμήμα του οικισμού σε βάθος 3,8 μ. κάτω τη θάλασσα. Οι διαβρώσεις του εδάφους και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας κάλυψαν τα συγκεκριμένα οικιστικά κατάλοιπα (Σάμψων 1985: 21-26, Kambouroglou κ.ά. 1989).

Τα οικοδομικά λείψανα και τα υπόλοιπα ευρήματα χρονολογούν τον οικισμό στην ΠΕ ΙΙ και ΙΙΙ. Δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις εγκατάστασης στην περιοχή στην πρώιμη ΠΕ. Με βάση τα δεδομένα, ο οικισμός αρχίζει να αναπτύσσεται στην πρώιμη ΠΕΙΙ, ενώ επεκτείνεται στην όψιμη ΠΕΙΙ με κτίρια να έχουν 1-2 οικοδομικές φάσεις. Αργότερα, φαίνεται πως η εγκατάσταση περιορίζεται δυτικά, στη χερσόνησο καθώς υπάρχουν και κτιριακά λείψανα και κεραμική που χρονολογούνται στην ΠΕΙΙΙ (Σάμψων 1985: 147-152, 320-321, 1988: 75-77, Kambouroglouκ.ά. 1989: 462-465, Μπουκάρας 2015: 193).

Η οικιστική διάταξη

Ο οικισμός της Μάνικας είναι παράκτιος καταλαμβάνοντας τόσο τμήμα της ενδοχώρας όσο και τμήμα της χερσονήσου που αποτελεί γεωλογική διαμόρφωση εντός του βόρειου Ευβοϊκού κόλπου. Στα νότια του οικισμού εκτείνεται ευρέως το νεκροταφείο της πρωτοελλαδικής περιόδου με συστάδες τάφων με θαλάμους και ποικίλα κτερίσματα (εικ.2)

Η θέση είναι επίπεδη, εκτεταμένη με το υψηλότερο σημείο της να βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της. Ωστόσο δεν έχει καταστεί εφικτό να μετρηθεί ακριβώς η έκτασή της. Υπολογίζεται, με βάση τις μακρινότερες ανεσκαμμένες εγκαταστάσεις στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, ότι καταλάμβανε περί τα 400-500 στρέμματα στην περίοδο ακμής του. Αν συνυπολογιστούν και τα οικιστικά της χερσονήσου και αυτά που είναι πλέον κάτω από τη θάλασσα, ο αριθμός ενδεχομένως να είναι κατά πολύ μεγαλύτερος, όπως εκτιμήθηκε σε μία τοπογραφική έρευνα.

Τα κτίρια της Μάνικας ομαδοποιούνται σε οικιστικούς πυρήνες και είναι ελεύθερες υποδομές με ποικιλία εσωτερικής διαρρύθμισης. Στις περισσότερες περιπτώσεις διατάσσονται εκατέρωθεν οδών. Φαίνεται πως τα κτίρια ομαδοποιούνται σε συγκροτήματα και απλώνονται σε μεγάλους πυκνοδομημένους οικιστικούς τομείς σε όλη την σωζόμενη έκταση του οικισμού (τομείς I-V) (εικ.3). Ο προσανατολισμός των κτιρίων εναρμονίζεται με τη διάταξη των οδών. Οι οδοί είναι συνήθως χωμάτινοι ή λιθόστρωτοι με όστρακα και ακολουθούν κατεύθυνση Α-Δ ή Β-Ν(Σάμψων 1985:322-323,326-327). Οι διαστάσεις των σωζόμενων οδών είναι: 5,5 Χ 2μ., 14,3 Χ 1,35-2μ., 1,5 Χ 1,9μ., 4,80 Χ 2,20μ. και 11,5 Χ 1,3-1,6μ.

Όλα τα κτίρια στη Μάνικα έχουν λίθινη θεμελίωση με δύο σειρές λίθων και ανάμεσά τους μικρότερους, ενώ ενίοτε έχει παρατηρηθεί η τεχνική της «ιχθυάκανθας» και ως συνδετικό υλικό ο πηλός. Η ανωδομή τους δε σώζεται, αλλά εκτιμάται ότι αποτελούνταν από πηλό και άλλα φθαρτά υλικά (Σάμψων 1985: 322).

Εικ.1. Τοπογραφικό σχέδιο με την οικιστική ανάπτυξη της Μάνικας σε πέντε βασικούς τομείς (Ι-V).Με σκούρο χρώμα επισημαίνονται οι δύο βασικοί πυρήνες του οικισμού στην ενδοχώρα (Ι) και στη χερσόνησο (ΙΙΙ).

(πηγή: Μπουκάρας 2015, εικ. 8)

Εικ.2. Γενική άποψη του νεκροταφείου της Μάνικας

(πηγή: Σάμψων 1983)

Εικ.3. Κάτοψη τριών οικιστικών συγκροτημάτων της Μάνικας

(πηγή: Μπουκάρας 2015, εικ.5)

Ως ενδείξεις μεγάλων κατασκευαστικών έργων στον οικισμό αναφέρονται δύο περιπτώσεις τειχών. Οι πρώτες εκτιμήσεις περί ύπαρξης τείχους στον οικιστικό τομέα της χερσονήσου διατυπώθηκαν από τον Θεοχάρη, χωρίς ωστόσο αυτό να έχει επιβεβαιωθεί. Στον οικιστικό τομέα Ι και στο ανατολικό όριο του οικισμού αποκαλύφθηκε τμήμα τείχους με κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και εκτιμώμενο πάχος 1-1,5 μ. σε μικρή απόσταση από τα κτίρια (Σάμψων 1985: 117).

Στις κοινόχρηστες κατασκευές συγκαταλέγονται μία τάφρος, μερικά πηγάδια σε διάσπαρτα σημεία του οικισμού, ανοικτοί χώροι-πλατείες και άνδηρα. Η τάφρος έχει εντοπιστεί στον τομέα Ι και έχει βάθος 1,5 μ.(Σάμψων 1988:11-12).Αποκαλύφθηκαν αρκετά πηγάδια στους οικιστικούς τομείς σε κτίρια και σε άλλους χώρους και σχετίζονται με υποδομές ύδρευσης του οικισμού (Μπουκάρας 2015: 188,194).

Συμπεράσματα

Η θέση, η έκταση και η οικιστική διάταξη αυτής της κοινότητας  οδήγησαν στη διατύπωση μιας υπόθεσης ότι πρόκειται για μία ανερχόμενη οικιστική οντότητα στην πρώιμη εποχή του Χαλκού με κύρια χαρακτηριστικά της την εξειδικευμένη παραγωγή λίθινων εργαλείων (π.χ. οψιανός), τον έλεγχο της αγροτικής παραγωγής της ευρύτερης περιοχής και ενδεχομένως τον έλεγχο του πορθμού του Ευρίπου. Γενικότερα, συγκαταλέγεται στους οικισμούς της πρωτοελλαδικούς περιόδου (όπως η Θήβα), οι οποίοι εμφανίζουν μια σειρά ιδιόμορφων στοιχείων και χαρακτηρίζεται ως ένα πρώιμο αστικό κέντρο.

Ωστόσο, ο προϊστορικός οικισμός της Μάνικας βρίσκεται στα δυτικά της κεντρικής οδού Χαλκίδας-Ψαχνών και συγκεκριμένα εκτείνεται κάτω από κτίρια του σύγχρονου πολεοδομικού ιστού, ενώ τις τελευταίες δεκαετίες έχει καλυφθεί από τη σύγχρονη βλάστηση και τα απορρίμματα και βρίσκεται σε πλήρη εγκατάλειψη από όλους τους αρμόδιους φορείς (εικ.4-5). Συνεπώς, χρήζει ιδιαίτερης μέριμνας η ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου και η ανασύσταση αυτού του οικισμού με στόχο οι νεότερες γενιές να πληροφορηθούν για τη σημασία αυτής της περιοχής και να μην περιέλθει στη λήθη για πάντα…

Εικ.4-5. Γενική άποψη του αρχαιολογικού χώρου της Μάνικας, Αύγουστος 2016

Βιβλιογραφία

• Kambouroglou, E. – Sampson, A.– Maroukian, H. (1989) «The coastal topography and archaeology of Manika, an early Helladic town in east central Euboea, Greece», στο: Maniatis, Y. (επιμ.) Archaeometry: Proceedings of the 25th international symposium (Athens19-23 May 1986), 461-467 (Amsterdam ; New York: Elsevier).
• Μπουκάρας, Κ. (2015) «Η πρόσφατη αρχαιολογική έρευνα στον οικισμό της Μάνικας», στο: Οικονόμου, Σ. (επιμ.) Αρχαιολογικές Συμβολές. Τόμος Γ: Βοιωτία & Εύβοια, 185-195 (Εφορείες Αρχαιοτήτων Βοιωτίας και Εύβοιας, Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης).
• Σάμψων, Α. (1983) «Ο πρωτοελλαδικός οικισμός και το νεκροταφείο της Μάνικας Χαλκίδας», Αρχαιολογία & Τέχνες 6, 69-76.
• Σάμψων, Α. (1985). Μάνικα. Μια πρωτοελλαδική πόλη στη Χαλκίδα Ι ( Αθήνα: Εταιρεία Ευβοικών σπουδών)
• Σάμψων, A. (1988) Μάνικα ΙΙ. Ο πρωτοελλαδικός οικισμός και το νεκροταφείο (Αθήνα)

Τσίρης Ανέστης,

Ιστορικός- Αρχαιολόγος