«Oικογένεια και συστημική θεραπεία» (της Κατερίνας Μούτουπα)
Πως ορίζεται η οικογένεια; Τι είναι ισχυρό κι ανίσχυρο οικογενειακό σύστημα; Ποια είναι η θεώρηση της οικογενειακής θεραπείας;
Η οικογένεια ορίζεται ως ένα φυσικό κοινωνικό σύστημα1. Ουσιαστικά πρόκειται για έναν μικροπολιτισμό: έχει δικά του χαρακτηριστικά και ιδιότητες, έχει αναπτύξει ένα σύνολο κανόνων, είναι γεμάτος ανατιθέμενους και αποδιδόμενους ρόλους για τα μέλη του, διαθέτει μια οργανωμένη δομή εξουσίας και έχει αναπτύξει πολύπλοκους (φανερούς και κρυφούς) τρόπους επικοινωνίας και επίλυσης προβλημάτων. Η είσοδος στην οικογένεια γίνεται μέσω του γάμου, της γέννησης και της υιοθεσίας.
Οι σχέσεις ανάμεσα στα μέλη είναι βαθιές και πολυεπίπεδες. Βασίζονται στην κοινή ιστορία, στις κοινές εσωτερικευμένες αντιλήψεις και υποθέσεις για τον κόσμο και σε μια κοινή αίσθηση στόχου. Όπως είπε και ο Kay: «Η ιδιότητα του να είσαι μέλος της οικογένειας παραμένει ανέπαφη για ολόκληρη τη ζωή. Η επιρροή της οικογένειας είναι μεγάλη και είναι ανεξάρτητη από την απόσταση, την απώλεια ή τον θάνατο των μελών. Τα μέλη της οικογένειας είναι αναντικατάστατα, κυρίως επειδή η βασική αξία μιας οικογένειας είναι το πλέγμα των σχέσεων που αναπτύσσονται από αυτά.
Για να λειτουργήσουν αποτελεσματικά τα μέλη πρέπει να προσαρμόζονται στις μεταβαλλόμενες ανάγκες κι απαιτήσεις των άλλων μελών της οικογένειας καθώς και στις μεταβαλλόμενες προσδοκίες του ευρύτερου συγγενικούς πλέγματος της κοινότητας και της κοινωνίας. Έτσι, προκύπτουν τα λεγόμενα “ισχυρά” κι “ανίσχυρα” οικογενειακά συστήματα. Ως “ισχυρά” ορίζονται τα συστήματα που εξισορροπούν της ανάγκες του συστήματος και ενισχύουν τα ατομικά ενδιαφέροντα, ενώ ως “ανίσχυρα” ορίζονται αυτά που παρουσιάζουν ακαμψία, αστάθεια και χάος.
Όντας ένα πολύπλοκο συναισθηματικό σύστημα, η οικογένεια έχει κάποιους βασικούς στόχους: α) την ενίσχυση θετικών σχέσεων ανάμεσα στα μέλη, β) τη φροντίδα για τις προσωπικές ανάγκες των μελών, γ) την προετοιμασία για την αντιμετώπιση αλλαγών, που φέρνει η ωρίμανση (πχ από την παιδική στην εφηβική ηλικία) αλλά κι από απροσδόκητες κρίσεις (πχ διαζύγιο ή απώλεια εργασίας ή θάνατος) και δ) την αντιμετώπιση καθημερινών προβλημάτων ζωής.
Ο Minuchin έχει αναφέρει πως η δομή των μελών της οικογένειας απαιτεί μακρές περιόδους διαπραγματεύσεων,συμβιβασμών, επανοργανώσεων και ανταγωνισμών. Εν ολίγοις, αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι να δούμε ποιος κάνει τι, πότε και γιατί (πχ ποιος κάνει τις δουλειές στο σπίτι και γιατί; Τι κάνει καθημερινά η μαμά; Πότε γυρίζει ο μπαμπάς και τι κάνει με τα παιδιά κτλ …).
Η κάθε οικογένεια, ως δημιουργός νοήματος, διαμορφώνει υποθέσεις για τον κόσμο, οι οποίες υποθέσεις προκύπτουν από την ιστορία της. Οι αφηγήσεις της, περνάνε από γενιά σε γενιά κι ασκεί μεγάλη επιρροή στην λειτουργία της. Είναι οι λεγόμενες οικογενειακές κοινωνικές κατασκευές: Αφορούν τον τρόπο που αντιμετωπίζουν τη ζωή. Είναι αδιαμφισβήτητες απόψεις για την πραγματικότητα, που δημιουργούνται και διαιωνίζονται στις συζητήσεις των μελών, με μια προσοχή όμως, διότι οι απόψεις αυτές μπορεί να «τυφλώνουν» ή να «περιορίζουν» και να εμποδίζουν τα μέλη να προσέξουν άλλες όψεις της ζωής τους ή να δουν άλλες επιλογές συμπεριφοράς.
Πως προσαρμόζεται η οικογένεια στην αλλαγή; Η προσαρμοστικότητα είναι μια αναπτυξιακή διαδικασία, μοναδική σε κάθε οικογένειας που της δίνει τη δυνατότητα να έχει προσαρμοστικές αντιδράσεις απέναντι στο άγχος και σε μερικές περιπτώσεις να ευημερήσει και να αναπτυχθεί ως αντίδραση στους αγχογόνους παράγοντες. Οι προκλήσεις-αλλαγές που καλείται να προσαρμοστεί η οικογένεια μπορεί να είναι αναμενόμενες εντάσεις (πχ ένα διαζύγιο ή ένας 2ος γάμος) ή ξαφνικές και άκαιρες (πχ θάνατος ή απώλεια εργασίας).
Ο τρόπος που η οικογένεια οργανώνεται, που διατηρεί τη συνοχή της, το πόσο ανοικτά επικοινωνεί και το πως επιλύει από κοινού τα προβλήματά της, για να αντιμετωπίσει την απειλή, καθορίζει την ικανότητά της να αναρρώνει.
Έτσι, ο θεραπευτής στρέφει την προσοχή του στους πόρους της οικογένειας που μπορούν να κινητοποιηθούν για να αντιμετωπιστεί μια τρέχουσα κρίση ή αντιξοότητα (αντί να εστιάσει στο τι δεν πάει καλά..). Στη θεραπεία δίνεται έμφαση σε εσωτερικά γεγονότα, στην ψυχική οργάνωση και στην ενδοψυχική σύγκρουση.
Η συστημική προσέγγιση στη θεραπεία των ανθρώπινων προβλημάτων εστιάζει στο οικογενειακό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδηλώνεται η ατομική συμπεριφορά. Η προσοχή του θεραπευτή κατευθύνεται σε τρέχουσα σχήματα διάδρασης μες την οικογένεια. Ένα άτομο που εκδηλώνει δυσλειτουργική συμπεριφορά (πχ κατάχρηση ουσιών), θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει ένα ελαττωματικό σύστημα κι επομένως το επίκεντρο της θεραπευτικής προσοχής και στόχος των στρατηγικών παρέμβασης, γίνεται η σχέση.
Βλέπουμε λοιπόν, πως οι άνθρωποι και τα γεγονότα υπάρχουν σε ένα πλαίσιο αμοιβαίας επιρροής κι αλληλεπίδρασης. Πάντα υπάρχει αιτία και αποτέλεσμα είτε είναι συνειδητά και καθαρά είτε ασυνείδητα και βαθιά ριζωμένα. Αυτό που μετράει, είναι ο καθένας να αναρωτηθεί γιατί φέρεται, πράττει ή σκέφτεται έτσι. Μπορεί οι σκέψεις αυτές να τον οδηγήσουν σε μια παλιά ανάμνηση ή σε ένα παλιό γεγονός ή σε μια συμπεριφορά γονιού που τη «ρούφηξαν». Αυτό που κρατάμε είναι πως όλα πρέπει να τα βλέπουμε μέσα από το δίκτυο των σημαντικών σχέσεων που μας αφορούν κι όχι ως μεμονωμένα περιστατικά: Αν εστιάζουμε στο δέντρο, χάνουμε το δάσος…
1Σύστημα: Μια σειρά από μονάδες αλληλεπίδρασης ή από συστατικά μέρη, τα οποία όλα μαζί αποτελούν μια συνολική διάταξη ή οργάνωση.
Από το βιβλίο: Οικογενειακή Θεραπεία, των Goldenberg..