«Καστρί Ψαχνών» (Άρθρο του Ιστορικού-Αρχαιολόγου Ανέστη Τσίρη)
Άρθρο για το “Καστρί Ψαχνών” του Ιστορικού-Αρχαιολόγου Ανέστη Τσίρη
Γεωγραφική θέση και τοπογραφικά στοιχεία
Σε απόσταση περίπου 2 χιλιομέτρων βόρεια της σύγχρονης κωμόπολης των Ψαχνών δεσπόζει πάνω στο λόφο «Καστρί» σε ύψος 210μ.[1] μία σημαντική οχυρωμένη περιοχή, το ομώνυμο κάστρο των Ψαχνών, το «καστρί» (εικ.1). Η τωρινή κατάσταση όλου του οικοδομήματος είναι ιδιαιτέρως αποσπασματική και σώζονται μόνο μερικά χαλάσματα από εσωτερικά κτίσματα και την οχύρωση.
Η θέση, ανάμεσα στα Ψαχνά και το χωριό Κοντοδεσπότι στα βορειοδυτικά του, είναι τόσο φυσικά όσο και τεχνητά οχυρωμένη. Βρίσκεται σε απόκρημνο και δύσβατο λόφο, ενώ συγκεντρώνει και στρατηγικά πλεονεκτήματα. Έτσι, το κάστρο ήταν κατάλληλο για εποπτεία και επιτήρηση, καθώς ο παρατηρητής μέσα από τα τείχη μπορούσε να δει και να παρατηρήσει ότι συνέβαινε σε όλη την πεδιάδα των Ψαχνών, έως τον πορθμό του Ευρίπου. Η θέα από το πλάτωμα του οχυρωμένου οικοδομήματος είναι επιβλητική και υποδεικνύει την επιβλητική θέση του κάστρου (εικ.2).
Εικ.1. Η γεωγραφική θέση του λόφου Καστρί και των γειτονικών ενετικών πύργων-δορυφορική εικόνα
(πηγή: Google earth)
[1] Η ιστοσελίδα square.gr επισημαίνει ότι, ενώ σε όλες τις πηγές αναφέρεται ότι ο λόφος έχει ύψος 210μ., οι τοπογραφικοί χάρτες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, υποδεικνύουν ότι ο λόφος έχει ύψος 273 μ.
Εικ. 2. Η θέα προς νότο από το πλάτωμα του λόφου. Στο βάθος ο βόρειος Ευβοϊκός, στο κέντρο η κωμόπολη των Ψαχνών
(Πηγή: προσωπικό αρχείο)
Ιστορικό πλαίσιο
Η αρχική κατασκευή του κάστρου πιθανολογείται στα βυζαντινά χρόνια και συγκεκριμένα στον 9ο αι. μ.Χ. όταν και οι κάτοικοι της πεδιάδας των Ψαχνών θέλησαν προφανώς να μετοικήσουν σε ένα ασφαλές και οχυρωμένο σημείο και να προφυλαχθούν από τυχόν επιδρομές πειρατών που κυριαρχούσαν στο Αιγαίο εκείνη την περίοδο. Ωστόσο, τα σωζόμενα οικοδομικά κατάλοιπα πάνω στο λόφο υποδεικνύουν την ανάπτυξη και ευημερία που γνώρισε η οχυρωμένη πολιτεία κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας στο νησί της Εύβοιας (τέλη 14ου-15ος αι. μ.Χ.). Τότε οι Λατίνοι κατακτητές, οι οποίοι ήλεγχαν και τα γεωπολιτικά και τα στρατηγικά τεκταινόμενα της περιοχής αναγνώρισαν τη σπουδαιότητα και τη στρατηγική σημασία του κάστρου, καθώς επιδιόρθωσαν και ανέδειξαν τα τείχη.
Η χρήση του κάστρου φαίνεται ότι φθάνει έως και την κατάκτηση του νησιού από τους Οθωμανούς, το 1470, όταν και λεηλατήθηκε. Έκτοτε, ο λόφος ερημώθηκε και η κατοίκηση άρχισε να απλώνεται προς την πεδιάδα όπου και οι λιγοστές οικίες εξελίχθηκαν σιγά σιγά στη σημερινή σύγχρονη κωμόπολη. Τα ίχνη εκμετάλλευσης του οχυρωμένου λόφου, ίσως συνδέονται και με τα χρόνια της Ελληνικής επανάστασης καθώς έχει διατυπωθεί ή άποψη της χρήσης του ερειπωμένου, πλέον, κάστρου από τους αγωνιστές του 1821 ως σημείο που κατέστρωναν τα σχέδια του αγώνα.
Κατά την περίοδο της Ενετικής κυριαρχίας στην Εύβοια, κατασκευάστηκαν μία σειρά από ενετικούς πύργους τετράγωνης διατομής στην ευρύτερη περιοχή της Μεσσαπίας, οι οποίοι είχαν το ρόλο παρατηρητηρίων-φρυκτωριών και ενδεχομένως αποτελούσαν τοπογραφικά και στρατηγικά σημεία σε χωροταξική συνάφεια με το μεσαιωνικό κάστρο στο λόφο «Καστρί». Αξίζει να επισημανθούν ο πύργος Ψαχνών (αγροτικός δρόμος Ψαχνών-Αρτάκης, δυτικά του λόφου «Προφήτη Ηλία»), ο πύργος Τριάδας (πλησίον του δρόμου Ψαχνών-Τριάδας, κτήμα «ΒΑΙ»), ο πύργος Πολιτικών και ο πύργος Καμαρίτσας. Από αυτούς σε καλύτερη κατάσταση βρίσκεται ο πύργος στα Πολιτικά (εικ.3).
Εικ.3 Ο πύργος των Πολιτικών (πάνω) και ο πύργος στην πεδιάδα των Ψαχνών, πριν το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής όπως κατευθυνόμαστε από τον αγροτικό δρόμο προς Αρτάκη)
(Πηγή : http://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=politika, https://www.google.gr/search?q=%CF%80%CF%8D%CF%81%CE%B3%CE%BF%CF%82+%CF%88%CE%B1%CF%87%CE%BD%CF%8E%CE%BD&rlz=1C1GGRV_enGR751GR751&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjChvvlmaPZAhULhywKHT2-AMMQ_AUICigB&biw=1366&bih=662#imgrc=JC9yFjd73RS9VM: )
Κατασκευαστικά στοιχεία
Το σχήμα του κάστρου είναι ακανόνιστο πολύγωνο. Η συνολική περίμετρος του τείχους είναι περίπου 300 μ. και περικλείει μία έκταση περί τα 5,8 στρέμματα (εικ. 4).
Εικ. 4. Σχηματική αποτύπωση του λόφου από δορυφόρο με τη σωζόμενη οχύρωση (κόκκινο χρώμα), την πιθανή συνέχεια της οχύρωσης το μονοπάτι ανάβασης στο λόφο (πράσινο χρώμα)
( Πηγή: Google earth)
Στα βορειοδυτικά έπρεπε να ήταν η είσοδος προς το οχυρωμένο κάστρο, η οποία οδηγούσε εντός αυτού μέσα από μία πύλη, που δεν σώζεται σήμερα. Το σημερινό μονοπάτι από το οποίο έχει κανείς πρόσβαση στο λόφο βρίσκεται κάτω από τη λεγόμενη είσοδο του κάστρου, στο πιο «φιλόξενο» σημείο του λόφου. Σε αυτή την περιοχή σώζονται μερικώς μέσα στην πυκνή βλάστηση τμήματα της οχύρωσης συνολικού σωζόμενου μήκους 10 μ. (εικ.5)
Εικ. 5. Το μονοπάτι ανόδου προς τη ΒΔ πλευρά του κάστρου
(Πηγή: προσωπικό αρχείο)
Τα καλύτερα σωζόμενα κατάλοιπα βρίσκονται στο νότιο τμήμα του λόφου, από όπου αντλούμε και τις περισσότερες κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Τα τείχη εδώ έχουν συνολικό μήκος 30 μ. και ύψος 3 μ., ενώ το πάχος των τειχών είναι χαρακτηριστικό καθώς σε αυτήν την περιοχή έφθανε έως και το 1,5 μ. Η τοιχοποιία αποτελείται από σχεδόν ακανόνιστες μεσαίου μεγέθους λίθους, ενώ είναι εμφανή τα κεραμικά εγκλείσματα και τα κονιάματα ανάμεσα στους λίθους (εικ. 6,7). Στο νοτιοανατολικό τμήμα της οχύρωσης διασώζεται ένα ιδιαίτερο κτίσμα, πιθανώς πρόκειται για τη βάση ενός αμυντικού πύργου.
Εικ. 6. Τα νότια τείχη του κάστρου, εξωτερική λήψη από τα ΝΔ.
(πηγή : προσωπικό αρχείο)
Εικ. 7. Κατασκευαστικές λεπτομέρειες στην τοιχοποιία του νότιου τείχους
(Πηγή: προσωπικό αρχείο)
Όσον αφορά λοιπά κτίσματα στο εσωτερικό του κάστρου, διασώζονται μόνο λιθοσωροί, που υποδεικνύουν ότι κάποτε βρίσκονταν εκεί χώροι διαμονής ή βοηθητικά κτίσματα, πιθανώς δεξαμενών και άλλων κατασκευών (εικ. 8). Στο νότιο τμήμα, μπροστά από τη σωζόμενη οχύρωση διασώζεται ένα τετράπλευρο πρόσκτισμα, του οποίου η νότια πλευρά εφάπτεται πάνω στο οχυρωματικό τείχος (εικ. 9). Πιθανώς πρόκειται για κάποιο βοηθητικό χώρο.
Εικ. 8. Οι «λιθοσωροί», τα χαλάσματα από βοηθητικά κτίρια του κάστρου.
Εικ. 9. Το πρόσκτισμα που προσκολλάται πάνω στο νότιο τείχος (διαφαίνεται το εσωτερικό του κτίσματος και οι λεπτομέρειες της τοιχοποιίας της οχύρωσης)
(πηγή: προσωπικό αρχείο)
Η ευκολότερη πρόσβαση στο λόφο «Καστρί» γίνεται μέσω του δημόσιου δρόμου Ψαχνών-Κοντοδεσποτίου. Περνώντας την έξοδο που οδηγεί στη μονή Παναγίας Γοργοεπηκόου, μερικά εκατοντάδες μέτρα παρακάτω αφήνει κανείς τον κεντρικό δρόμο και μπαίνει σε ένα βατό χωματόδρομο στα δεξιά απ` όπου και μετά πορείας περί το 1 χλμ. θα φτάσει σε μία διχάλα. Εκεί, παίρνοντας το δεξί χωματόδρομο μετά από λίγα μέτρα διασχίζοντας περιοχή με βλάστηση, φθάνει εμπρός από τη βορειοδυτική είσοδο του λόφου, όπου διαφαίνεται εν μέσω κατάφυτης χλωρίδας, το μονοπάτι προς το εσωτερικό του κάστρου (εικ. 10).
Εικ. 10. Η διαδρομή προς το Καστρί: (ο δημόσιος δρόμος προς Κοντοδεσπότι (κόκκινο), ο χωματόδρομος (γαλάζιο) και το μονοπάτι (πράσινο)
(πηγή: google earth)
Βιβλιογραφία
- Σκούρας, Θ. (1975) «Οχυρώσεις στην Εύβοια», Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών, Τόμος Κ, 393 -394.
- Τριανταφυλλόπουλος, Δ. (1974) «Τοπογραφικά προβλήματα της μεσαιωνικής Εύβοιας» , Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών, Τόμος ΙΘ, 218 – 219.
- Παπακωνσταντίνου, Κ. (1972) «Η Ευβοϊκή Μεσσαπία», 47, 104, 146, Αθήνα.
- http://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=psahna
- http://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=politika
- http://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=triada
- http://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=kamaritsa
- http://square.gr/to-mesaioniko-kastro-twn-psaxnon/13777#.Vq-D9Pl97IU
Τσίρης Αντ. Ανέστης
Ιστορικός-Αρχαιολόγος